Kulejąca profilaktyka zdrowotna w Polsce. Dlaczego tak rzadko kontrolujemy swoje zdrowie?

Profilaktyka zdrowotna to od lat nasza pięta achillesowa. Nie badamy się regularnie, za rzadko chodzimy do lekarza, często też pojawiamy się w gabinecie zbyt późno, gdy objawy choroby się już zaawansowane. Zachodzi przy tym poważny paradoks, bo jak wynika z badań przeprowadzonych przez Wartę na początku roku, aż 72 proc. Polaków boi się poważnej choroby (nowotworowej, kardiologicznej, depresji czy cukrzycy), a jednocześnie prawie 60 proc. z nas nie bada się w ogóle lub robi to zbyt rzadko.

Na słaby udział Polaków w badaniach profilaktycznych narzekał ówczesny minister zdrowia Adam Niedzielski w rozmowie z Medonetem. – Jak zaczynam porównywać wskaźniki przesiewowe w polskiej populacji i w populacjach europejskich, to wypadamy strasznie blado. My naprawdę musimy przełamać jakiś schemat myślenia. Bo oferta jest potężna. Wszystkich programów profilaktycznych jest ok. 20. Potrzebna jest fundamentalna zmiana, żebym mógł się porównać z Islandią, w której program cytologii ma prawie stuprocentowe pokrycie wśród kobiet – mówił w 2023 r., nawiązując do danych z Polski mówiących o tym, że badania cytologiczne robi 20-30 proc. kobiet.

Dlaczego się nie badamy?

Na słaby udział Polaków w badaniach profilaktycznych składa się kilka elementów. To przede wszystkim nieodpowiednia edukacja i brak wiedzy, gdzie i na jakie choroby należy się zbadać.

W przypadku młodszych pokoleń to kwestia przekonania, że w ich przypadku prawdopodobieństwo zapadnięcia na poważną chorobę jest niewielkie. Co z kolei prowadzi do kolejnego paradoksu, bo w ocenie ekspertów ta grupa prawdopodobnie skazana jest na krótsze życia.

– Patrząc na codzienne nawyki młodszego pokolenia, trudno nie uznać prawdopodobieństwa tych prognoz. Młode osoby ze wskazanej grupy żyją szybciej, intensywniej, zdrowie stawiając niekiedy na ostatnim miejscu na liście priorytetów. Zaniedbaliśmy edukację prozdrowotną w szkołach – komentował wspomniane badania Warty prof. dr hab. n. med. Krzysztof J. Filipiak, kardiolog, internista, hipertensjolog.

– Tak powszechna obecnie choroba otyłościowa, nadciśnienie tętnicze, podwyższony cholesterol czy cukrzyca to schorzenia, które wynikają z trybu życia, a których konsekwencją mogą być kolejne choroby, jak zawał serca, udar mózgu, a nawet wiele nowotworów: tytonio- czy dietozależnych. To, co zauważam wśród swoich pacjentów to fakt, że teoretycznie zdają sobie sprawę z tego, że długość i jakość ich życia zależy od codziennych nawyków, a jednocześnie wciąż uważają, że ich to bezpośrednio nie dotyczy. Lekceważenie własnego zdrowia teraz to poważne konsekwencje w przyszłości – wyjaśniał ekspert.

Dr Katarzyna Pogoda, onkolog, w rozmowie z Dziennik.pl mówiła z kolei o przyczynach zbyt małej grupy kobiet zgłaszających się na badania mammograficzne. – Powodów może być wiele. Często jesteśmy na tyle zabiegane, tyle rzeczy jest dookoła, że badania profilaktyczne są rzeczą dodatkową. Kobieta pójdzie, jak się wszystko dobrze ułoży w jej grafiku. Niestety nie jest to traktowane jako priorytet. Powodem też bywa obawa, że zostanie rozpoznana choroba nowotworowa i "teraz to się wszystko zacznie" – wyjaśniała.

Dr Pogoda podkreślała, że dostęp do badań profilaktycznych jest bardzo szeroki, ale barierą w przypadku kobiet z mniejszych miejscowości bywają problemy związane z logistyką. – Dlatego pewnym rozwiązaniem w tych przypadkach są mammobusy, które jeżdżą i wykonują mammografię – mówiła.

Co i kiedy powinniśmy badać?

Jak podkreślają lekarze, regularnie badać należy się w każdym wieku, także wtedy gdy dopiero wchodzimy w dorosłość. Z czasem częstotliwość konieczności wykonywania większości badań wzrasta, do kontroli powinny też nas skłaniać wszelkie dolegliwości czy trudne do wyjaśnienia zmiany w naszym organizmie.

O czym przede wszystkim należy pamiętać?

Kobiety po ukończeniu 20. roku życia powinny wykonywać badania cytologiczne każdego roku. Do tego dochodzą regularne badania ginekologiczne, mammografia i USG piersi, po przekroczeniu 40-tki także badanie hormonów tarczycy.

Mężczyźni już w wielu 20 lat powinni zacząć myśleć o badaniu jąder co kilka lat, a także o badaniach proktologicznych, jeżeli są w grupie ryzyka nowotworów prostaty i jelita grubego. Po 40. roku życia zachodzi konieczność oznaczania antygenu PSA.

Wszyscy, bez względu na płeć, od 20. roku życia powinni regularnie (każdego roku) sprawdzać morfologię, mocz, poziom glukozy we krwi i ciśnienia tętniczego, a także poddawać się kontroli u stomatologa. Raz na kilka lat należy wykonywać lipidogram, USG jamy brzusznej i RTG klatki piersiowej. Po 30. roku życia trzeba będzie też pomyśleć o wizytach u okulisty i badaniu dna oka.

Kolejna dekada lat życia więcej to pierwsza kolonoskopia i gastroskopia, USG jamy brzusznej. To też moment, gdy można skorzystać z programów profilaktycznych w ramach NFZ, o których poniżej.

Badania profilaktyczne – te zrobisz za darmo

MInisterstwo Zdrowia od lat stara się zachęcić Polaków do częstszego sprawdzania stanu swojego zdrowia oferując wiele programów profilaktycznych, w ramach których można się przebadać za darmo. Niestety, odzew nie jest satysfakcjonujący. Jednym z programów jest Profilaktyka 40 Plus, uruchomiony w połowie 2021 r., zawierający pakiet badań przesiewowych. Z uwagi na niewielki odsetek uprawnionych, którzy z niego skorzystali, jego zakończenie wciąż jest przedłużane. Pod koniec czerwca MZ przedłużyło czas realizacji programu do końca bieżącego roku, informując jednocześnie, że dotychczas skorzystało z niego 12 proc. osób mających 40 lat i więcej.

W ramach Profilaktyki 40 Plus można zbadać m.in. morfologię krwi, ciśnienie tętnicze, stężenie cholesterolu oraz glukozy we krwi, poziom kreatyniny i kwasu moczowego we krwi, wykonać badanie ogólne moczu, krwi utajonej w kale, markerów wątrobowych i PSA (w przypadku mężczyzn).

— Skorzystać z programu można na każdym przysłowiowym rogu. Można w każdej przychodni i w laboratorium. Nawet do przychodni nie trzeba się umawiać, bo przecież wszyscy mamy wystawione skierowania. I mimo to zainteresowanie nie jest takie, jak się spodziewaliśmy — mówił o programie Niedzielski w 2023 r.

Jakie jeszcze programy profilaktyczne oferuje NFZ?

• Profilaktyka raka piersi (mammografia) – dla kobiet w wieku 45-74 lat
• Profilaktyka raka szyjki macicy (cytologia) – dla kobiet w wieku 25-64 lat
• Profilaktyka raka jelita grubegO (kolonoskopia) – dla osób w wieku 50-65 lat lub mających 40-49 z historią raka jelita grubego
• Program profilaktyki chorób odtytoniowych, w tym POChP
• Profilaktyka chorób układu krążenia (CHUK)
• Program profilaktyki gruźlicy
  
• Program badań prenatalnych

Pojawiają się też nowe programy pilotażowe lub ograniczone czasowo. Warto sprawdzać aktualną ofertę na stronach Narodowego Funduszu Zdrowia.