NIK: rośnie liczba samobójstw. Młodzi ludzie nie radzą sobie z problemami psychicznymi

Podczas czwartkowego posiedzenia sejmowej Komisji Zdrowia przedstawione zostały informacje o zrealizowanych lub podjętych zadaniach z zakresu ochrony zdrowia psychicznego w 2021 r. i 2022 r. w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017-2022. – Minister zdrowia, jako koordynator działań wskazanych w programie, koncentrował swoje działania głównie na zapewnieniu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej adekwatnej do ich potrzeb oraz prowadzeniu działań na rzecz zapobiegania stygmatyzacji i dyskryminacji osób z zaburzeniami psychicznymi – mówił wiceminister zdrowia Wojciech Konieczny.

Wsparcie na trzech poziomach referencyjnych

Od 2019 roku – w związku z prowadzonym programem pilotażowym – funkcjonowało 40 Centrów Zdrowia Psychicznego. W ramach nowego modelu systemu ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży składającego się z trzech poziomów referencyjnych pod koniec 2022 roku funkcjonowało:

• 347 ośrodków środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży (I poziom referencyjny – pomoc psychologiczna, psychoterapeutyczna, terapia środowiskowa bezpłatna oraz bez skierowania),
• 117 ośrodków II poziomu referencyjnego, czyli Centrum Zdrowia Psychicznego dla dzieci i młodzieży, w których pracuje lekarz psychiatria, a pacjenci wymagający intensywniejszej opieki mogą skorzystać ze świadczeń w ramach oddziału dziennego;
• 30 ośrodków wysoko specjalistycznych całodobowej opieki psychiatrycznej w ramach III poziomu referencyjności.

Profesjonalna pomoc psychologiczna

Realizowany był także pilotażowy program oddziaływań terapeutycznych dla dzieci uzależnionych od nowych technologii cyfrowych. W 13 specjalistycznych ośrodkach najmłodsi i ich rodziny mogli otrzymać bezpłatnie profesjonalną pomoc psychologiczną. Program objął wsparciem ponad 4500 osób, w tym niespełna 3000 dzieci i młodzieży stanowiącej najliczniejszą grupę pacjentów korzystających ze wsparcia. W 2022 roku udzielono 12.200 świadczeń w zakresie programu pilotażowego. Wartość rozliczonych świadczeń wyniosła 2.304.155 zł. Nastąpił wzrost o około 227 proc. nakładów finansowych przeznaczonych na realizację świadczeń opieki zdrowotnej z zakresu psychiatry dziecięcej.

Ministerstwo Zdrowia, we współpracy z Rzecznikiem Praw Pacjenta, zdecydowało się na rozwinięcie działań prowadzonych w ramach Dziecięcego Telefonu Zaufania, infolinii: 800 12 12 12 oferującej wsparcie dzieci i młodzieży. Przeprowadzono też kampanię społeczną „Powiedz, co czujesz. Zdemaskuj emocje” – jej celem było zwrócenie uwagi na problemy psychiczne dzieci i młodzieży, a także promocja infolinii.

W 2022 roku w ramach Dziecięcego Telefonu Zaufania zarejestrowano 42.828 połączeń telefonicznych oraz 10.871 czatów, łącznie 53.699 interwencji. Wśród dzwoniących najwięcej było dzieci i młodych osób w wieku od 12 do 18 lat.

NIK przeprowadził dwie kontrole

Podczas obrad rozpatrzono również informację Najwyższej Izby Kontroli o wynikach kontroli opieki psychiatrycznej nad dziećmi i młodzieżą oraz pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży. – Te kontrole są ważne dlatego, że zdrowie psychiczne to jeden z najważniejszych czynników wpływających na jakość życia każdego człowieka. Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży ma zasadnicze znaczenie dla zapewnienia ich dobrego startu w życie. W ostatnich latach następował systematyczny spadek stanu zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce. Ten problem jest coraz poważniejszy – mówił Piotr Miklis, wiceprezes NIK. Sukcesywnie wzrasta liczba dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi. Są to: zaburzenia depresyjne, próby samobójcze, samookaleczenia, zaburzenia odżywiania, uzależnienia czy zaburzenia związane ze stresem.

Systemowe wsparcie dzieci i młodzieży jest niewydolne

Na wzrost problemów psychicznych miała wpływ m. in. epidemia Covid-19 oraz konieczność czasowego wprowadzenia związanych z nią ograniczeń. – Obecnie na nasze zdrowie psychiczne wpływają także inne okoliczności, takie jak wojna za naszą wschodnią granicą, globalne zagrożenia geopolityczne, nasilenie konfliktu izraelsko-palestyńskiego. To są sygnały, z którymi w rosnącym stopniu młodzi ludzie nie potrafią sobie poradzić – zauważył wiceprezes NIK. – Z tych względów problematyka ochrony zdrowia psychicznego była dla nas szczególnie ważna. Mamy tę świadomość, że w wyniku zaniedbań i braku priorytetowego podejścia systemowe wsparcie dzieci i młodzieży w ramach systemu opieki zdrowotnej, edukacji i opieki społecznej jest w Polsce, niestety, niewydolne.

Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego

W ostatnich latach kierunek działań w opiece psychiatrycznej w Polsce, także nad dziećmi i młodzieżą, określał Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017-22, który wygasł z końcem 2022 roku. Podejmowane w jego ramach działania miały zapewnić osobom z zaburzeniami psychicznymi kompleksową i powszechnie dostępną opiekę zdrowotną oraz inne formy opieki i pomocy niezbędne do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. Miały także zmienić nastawienie społeczne do osób z zaburzeniami psychicznymi, zwiększyć zrozumienie ich problemów, tolerancję i życzliwość, a także przeciwdziałać stygmatyzacji i dyskryminacji tych osób. Założenia Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego przewidywały upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznego opieki zdrowotnej. Od 2019 roku minister zdrowia wdraża reformę opieki psychiatrycznej dzieci i młodzieży. – Pamiętać jednak należy, że nawet najlepiej zorganizowana i szeroko dostępna opieka zdrowotna nie powstrzyma problemów, jeżeli nie ograniczy się ich źródła ich powstawania. W kontekście kryzysu psychicznego młodych ludzi coraz częściej wskazuje się na potrzebę zmian w polskim systemie edukacji – mówił Piotr Miklis.

Zapewnił, że kontrole przeprowadzone zostały bez wchodzenia w polityczny dyskurs. – Chcieliśmy ocenić skuteczność tych programów. Ocena jest krytyczna. Wyniki kontroli wskazują na pogarszanie się stanu psychicznego dzieci i młodzieży – podkreślił wiceprezes NIK.

Drastycznie wrosła liczba prób samobójczych

Jak wynika z danych, u 14 proc., a więc u prawie miliona młodych osób występują problemy psychiczne. Tylko w 2022 roku prawie ćwierć miliona dzieci i młodzieży objęto opieką psychiatryczną. Drastycznie wzrosła również liczba prób samobójczych. W 2020 roku 843 dzieci i nastolatków próbowało odebrać sobie życie. W 2023 roku takich prób było już ponad 2.100. 145 zakończyło się śmiercią. Codziennie 6 młodych ludzi w Polsce próbowało sobie odebrać życie. Prawie co drugi dzień próba samobójcza kończyła się zgonem.

NIK sprawdził, czy wdrażane rozwiązania zapewniają właściwą opiekę psychiatryczną dla dzieci i młodzieży. Kontrolą objęto Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Funduszu Zdrowia oraz 12 podmiotów leczniczych na terenie 5 województw: wielkopolskim, podlaskim, zachodniopomorskim, lubelskim i opolskim.

– Wdrażane przez Ministra Zdrowia rozwiązania od ponad 4 lat w systemie opieki psychiatrycznej dla dzieci i młodzieży w dalszym ciągu nie zapewniają właściwej opieki psychiatrycznej. Wprawdzie zwiększyła się dostępność do pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej, poprzez rozwój ośrodków pierwszego poziomu referencyjnego, dostęp do świadczeń opieki psychiatrycznej, w ramach drugiego i trzeciego poziomu, jest nadal niewystarczający, a co gorsze – nierówny na terenie kraju.

W 2022 roku liczba pacjentów, których otoczono opieką w ramach publicznego systemu opieki psychiatrycznej, stanowiła jedynie 25 proc. szacowanej liczby osób z zaburzeniami psychicznymi.

Ograniczony dostęp do specjalistów

Liczba poradni zdrowia psychicznego i oddziałów dziennych, czyli placówek II poziomu referencyjnego w okresie objętym kontrolą, czyli w ciągu ponad trzech lat wdrażania reformy, niewiele wzrosła. Dodatkowo aż 42 proc. poradni zdrowia psychicznego drugiego poziomu zlokalizowano w miastach wojewódzkich, w których zamieszkuje jedynie 14 proc. populacji dzieci i młodzieży. Tym samym dostęp do świadczeń lekarzy jest ograniczony.

NIK skontrolował również pomoc psychologiczną i psychoterapeutyczną dla dzieci i młodzieży. Sprawdzano, czy dzieciom i młodzieży zapewniono odpowiednią do potrzeb i kompleksową opiekę. Kontrolę przeprowadzono łącznie w 25 jednostkach. Były to: Ministerstwo Edukacji, 8 szkół (4 podstawowe i 4 ponadpodstawowe), 8 poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz 9 podmiotów prowadzących ośrodki środowiskowej opieki psychologicznej oraz psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży. NIK stwierdził, że „dzieciom i młodzieży nie zapewniono odpowiedniej do potrzeb i kompleksowej opieki psychologicznej oraz wsparcia psychoterapeutycznego”. – Skala wyzwań na przyszłe lata jest gigantyczna. Będziemy systematycznie to badać, bo to jest problem, który dotyczy naszych dzieci oraz dzieci naszych dzieci – podkreślił wiceprezes Najwyższej Izby Kontroli.