Epidemia COVID-19 uświadomiła, jak ważną kwestią są szczepienia u osób dorosłych, zwłaszcza starszych. Wraz z wiekiem dochodzi do starzenia się układu odpornościowego. Działa on mniej efektywnie, jego zdolność reagowania na patogeny jest mniejsza.
Starzenie się komórek układu odpornościowego prowadzi również do zaburzeń metabolizmu oraz nasilania procesów zapalnych w organizmie. Wspieranie układu odpornościowego poprzez szczepienie, a tym samym zmniejszenie ryzyka infekcji i ciężkiego ich przebiegu, jest szczególnie ważne u osób starszych, u których często występuje również tzw. wielochorobowość. Badanie PolSenior2 pokazało, że dotyczy ona ponad 69% osób w wieku 60-64 lata i 90% w wieku powyżej 80 lat3. W konsekwencji ryzyko zachorowania i ciężkiego przebiegu infekcji jest znacznie większe u osób starszych niż młodych. Dlatego szczególnie ważne jest szczepienie osób w wieku powyżej 60. roku życia, co potwierdzają rekomendacje towarzystw naukowych, a także raport OECD.
W 2025 r. znacznie poprawiła się w Polsce sytuacja osób starszych, które chcą się zaszczepić. Na listę bezpłatnych leków wprowadzono bezpłatne szczepienie przeciw RSV dla osób powyżej 65 lat i przeciw półpaścowi dla osób 65+ z chorobami współistniejącymi.
Półpasiec – szczepionka, która chroni przed neuralgią popółpaścową
Na półpasiec może zachorować każdy, kto kiedykolwiek chorował na ospę wietrzną (nawet bezobjawowo lub skąpoobjawowo). Obie choroby wywołuje ten sam wirus (varicella zoster, VZ). Po zachorowaniu na ospę wietrzną pozostaje on w organizmie w stanie uśpienia, a reaktywuje się na skutek spadku odporności (dlatego na zachorowanie są szczególnie narażone osoby starsze oraz osoby z chorobami współistniejącymi, szczególnie autoimmunologicznymi, onkologicznymi, po przeszczepach, leczone immunosupresyjnie). Po reaktywacji wirusa dochodzi do zachorowania na półpasiec. Choroba może powodować liczne powikłania, z których najczęstszą jest neuralgia popółpaścowa, której leczenie jest trudne, wielomiesięczne, a nawet wieloletnie.
W grupach ryzyka ciężkiego zachorowania na półpasiec są dorośli po 50. roku życia, ale również osoby z chorobami serca, nerek, płuc, wątroby, cukrzycą, depresją, chorobami nowotworowymi, autoimmunologicznymi, po przeszczepieniach. Przechorowanie półpaśca nie daje trwałej odporności, zachorować można wiele razy, dlatego skutecznym sposobem zapobiegania jest szczepienie. Od 1 kwietnia 2025 r. Ministerstwo Zdrowia zapewniło bezpłatne szczepienie przeciw półpaścowi dla osób powyżej 65. roku życia z chorobami współistniejącymi. 50-procentową refundację tego szczepienia mają dorośli z chorobami współistniejącymi, które zwiększają ryzyko zachorowania na półpasiec i ciężkiego przebiegu.
RSV: zakażenie może być ciężkie dla osób starszych
Zakażenie wirusem RSV może mieć ciężki przebieg szczególnie u dzieci, osób starszych i z osłabioną odpornością. Wirus przenosi się drogą kropelkową oraz przez kontakt z wydzieliną. W organizmie osadza się w drogach oddechowych – np. w nosie, gardle lub oskrzelach. Osoby powyżej 60. roku życia oraz z problemem wielochorobowości są narażone na ciężki przebieg choroby, w tym zapalenie płuc o ciężkim przebiegu, mogące wymagać nawet sztucznej wentylacji i leczenia na OIOM. W grupie ryzyka są osoby starsze, a także z takimi chorobami jak astma, przewlekła obturacyjna choroba płuc, otyłość, cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe, a także pacjenci stosujący leczenie immunosupresyjne oraz po przeszczepach. W odróżnieniu od grypy i COVID-19, w przypadku RSV nie ma leczenia przeciwwirusowego. Szczepienia przeciw RSV znajdują się w zaleceniach wielu towarzystw naukowych – dla osób starszych oraz z chorobami współistniejącymi.
Obecnie są dostępne w Polsce dwie szczepionki przeciw RSV dla dorosłych. Od 1 kwietnia 2025 r. szczepionka Abrysvo jest bezpłatna dla kobiet w ciąży, osób powyżej 65 lat oraz refundowana z 50. proc. odpłatnością dla osób w wieku 60-64 lata. Od 1 października 2025 r. na listach refundacyjnych znalazła się szczepionka Arexvy, refundowana z 50. proc. odpłatnością dla osób w wieku 60-64 lata oraz bezpłatna (na liście S) dla osób od 65 lat. W tej szczepionce zawarty jest adiuwant AS0115, substancja wzmacniająca, która zwiększa skuteczność szczepienia i długość utrzymywania się odpowiedzi po szczepieniu.
Lepsza dostępność do szczepień – szczepienia w aptekach
Obecnie dla osób powyżej 65 lat bezpłatne są szczepienia: przeciw COVID-19, grypie, RSV oraz szczepienia przeciw pneumokokom i półpaścowi (w przypadku obecności choroby współistniejącej). Zaszczepić się można zarówno w gabinecie lekarza POZ, jak i w aptecznych punktach szczepień.
Farmaceuta ma obecnie również prawo zakwalifikować każdego dorosłego pacjenta do szczepienia, wystawić receptę farmaceutyczną i bezpłatnie zaszczepić przeciw 11 chorobom. Bezpłatne jest podanie szczepionki, natomiast koszt samej szczepionki zależy od poziomu refundacji.
Wyzwania na 2026
W przypadku osób powyżej 65 lat największą barierą pozostaje dziś niska świadomość szczepień. Wciąż wiele osób starszych zna tylko szczepienia przeciw grypie i COVID-1918, stąd konieczność szkoleń lekarzy POZ, którzy powinni rekomendować pacjentom szczepienia, jak również przeprowadzanie akcji edukacyjnych ukierunkowanych na osoby starsze.
Potrzebne jest również dalsze likwidowanie barier dostępności do szczepień, np. rozszerzenie bezpłatnych szczepień przeciw półpaścowi na wszystkie osoby powyżej 65 lat (obecnie w kryteriach jest wiek 65 lat i choroby współistniejące). To ważne, ponieważ aktualne zalecenia polskich towarzystw naukowych – m.in. Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Badania Bólu, Polskiego Towarzystwa Neurologicznego – rekomendują szczepienie przeciw półpaścowi wszystkim osobom od 50. roku życia, a także pacjentom od 18. roku życia z chorobami współistniejącymi przebiegającymi z niedoborami odporności i osłabieniem układu immunologicznego19. Ważne jest też zniesienie barier administracyjnych w aptecznych punktach szczepień (obecnie np. osoba powyżej 65 lat, która chce zaszczepić się bezpłatnie w aptece przeciw półpaścowi, musi udokumentować, że ma chorobę współistniejącą).
Trzecim wyzwaniem jest opracowanie jednolitego kalendarza szczepień dla osób starszych. Obecnie poszczególne towarzystwa naukowe tworzą własne kalendarze szczepień dla osób dorosłych i z chorobami przewlekłymi, niezbędne byłoby jednak propagowanie jednego kalendarza szczepień dla osób starszych, rekomendowanego przez towarzystwa naukowe i instytucje zajmujące się zdrowiem publicznym.
Bibliografia: Adrianna Roży, Joanna Chorostowska-Wynimko, Układ immunologiczny osób starszych, http://alergia.org.pl/wp-content/uploads/2017/08/Uk%C5%82ad-immunologiczny-os%C3%B3b-starszych.pdf
Liu, Z., Liang, Q., Ren, Y. i in. Immunosenescencja: mechanizmy molekularne i choroby. Sig Transduct Target Ther 8, 200 (2023). https://doi.org/10.1038/s41392-023-01451-2 https://www.nature.com/articles/s41392-023-01451-2
Polsenior 2. Badanie poszczególnych obszarów zdrowia osób starszych, w tym jakości życia związanej ze zdrowiem, https://polsenior2.gumed.edu.pl/attachment/attachment/82370/Polsenior_2.pdf
Kuchar E., Rudnicka L., Kocot-Kępska M., Nitsch-Osuch A., Rejdak K., Wysocki J., Biesiada A., Ledwoch J., Wawrzuta D., Mastalerz-Migas A., Szenborn L., Przeklasa-Muszyńska A., Kułakowska A., Wojas-Pelc A., Zegarska B., Adamski Z., Nowicki R., Czuwara J. Szczepienie przeciwko półpaścowi. Zalecenia grupy ekspertów Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Polskiego Towarzystwa Neurologicznego. Med. Prakt., 2023; 5: 64–72.
Nitsch-Osuch A., Antczak A., Barczyk A., Czupryniak L., Grabowski M., Kupczyk M., Ledwoch J., Mastalerz-Migas A., Sutkowski M., Szymański F.M. Wysocki J. Rekomendacje grupy ekspertów w zakresie szczepień przeciw wirusowi RS osób dorosłych. Lekarz POZ 6/2023, vol. 9.
Nitsch-Osuch A., Jankowski P., Kokoszka-Paszkot J., Kuchar E., Mastalerz-Migas A., Mitkowski P., Wysocki J., Zmysłowska A., Antczak A. Towards better protection of older people against influenza and its complications. Polish recommendations for HD influenza vaccine. Family Medicine & Primary Care Review. 1/2024, vol. 26.
Raport „Health at a Glance” Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju https://health.ec.europa.eu/document/download/1e23af78-d146-4c84-be77-690fc6044655_en?filename=2024_healthatglance_rep_en.pdf
Małgorzata Malec-Milewska, Neuralgia popółpaścowa, Medycyna Paliatywna w Praktyce 2012;6(1):28-37.
Szczepienia przeciw półpaścowi – zalecenia grupy ekspertów Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, https://bolczasopismo.pl/article/537732/pl
Ellis H. Tobin; Andrew D. Nguyen, Respiratory Syncytial Virus in Adults, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK616084/
Tomasz Targowski, Zakażenia RSV u starszych dorosłych – o jakim problemie mówimy?, https://infekcje.mp.pl/choroby/rsv/wytyczne-przegladowe/337463,zakazenia-rsv-u-starszych-doroslych-o-jakim-problemie-mowimy
Monika Wróblewska, Wojciech Naumnik, Zakażenia RSV u dorosłych – cz. 5: leczenie,
https://infekcje.mp.pl/choroby/rsv/wytyczne-przegladowe/351392,zakazenia-rsv-u-doroslych-cz-5-leczenie
Aneta Nitsch-Osuch, Adam Antczak, Adam Barczyk, Leszek Czupryniak, Marcin Grabowski, Maciej Kupczyk, Justyna Ledwoch, Agnieszka Mastalerz-Migas, Michał Sutkowski, Filip M. Szymański, Rekomendacje grupy ekspertów w zakresie szczepień przeciw wirusowi RS osób dorosłych, https://ppm.sum.edu.pl/info/article/SUM2d85a6b901574354a563b87c966d2d9e/
https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/jak-finansowane-sa-szczepionki-przeciw-rsv/
https://www.ema.europa.eu/pl/documents/product-information/arexvy-epar-product-information_pl.pdf
https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/zaszczep-sie-w-aptece.
https://szczepienia.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2025/01/szczepienia_starszych_pop-FINAL.pdf?utm_source=chatgpt.com
Szczepienia przeciw półpaścowi – zalecenia grupy ekspertów Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, https://bolczasopismo.pl/article/537732/pl
https://ptmr.info.pl/rekomendacje-dotyczace-szczepien/