Katarzyna Pinkosz, Wprost: Podziwiamy malarzy za wierne oddawanie rzeczywistości, ale też za artystyczne wizje świata. Niektóre obrazy zostały jednak namalowane tak, a nie inaczej, bo artysta tracił wzrok lub nie widział barw.
Prof. Edward Wylęgała: To prawda, byli malarze, którzy tracili wzrok. Na przykład Edgar Degas, impresjonista. Jego bardzo znane obrazy przedstawiają baletnice, znakomicie uchwycone w ruchu.
Degas miał problemy ze wzrokiem już od 30. roku życia. Prawdopodobnie było to centralne uszkodzenie siatkówki; nie potrafił podczas polowania dobrze wycelować, a jego pismo stawało się coraz bardziej nieregularne.
Czy dziś potrafiłby pan go wyleczyć?
Dziś jeszcze medycyna nie mogłaby mu pomóc, ale może wkrótce będzie to możliwe. Moglibyśmy już jednak postawić prawidłowe rozpoznanie, oznaczyć genotyp, czyli znaleźć miejsce mutacji w genie i zaproponować udział w badaniu klinicznym: eksperymentalnym wszczepieniu pod siatkówkę płynu z wirusem, który przenosi prawidłowy gen. Gdyby „wmontował” się on do komórek siatkówki, to usprawniłby transport białek, aby nie powodowały śmierci komórek odpowiedzialnych za wychwytywanie światła i byłaby szansa na lepsze widzenie. Dotychczas 22 pacjentów było poddanych tej eksperymentalnej metodzie.
Moglibyśmy też powiedzieć Degasowi, aby nie spożywał w nadmiarze witaminy A, gdyż wiemy, że może ona powodować nasilenie choroby.
Co ciekawe, kiedy zaczynałem zajmować się medycyną, to powszechne było stosowanie suplementacji witaminy A w chorobach siatkówki, natomiast dziś już wiemy, że to nie jest korzystne. Wiemy też, że przy tego typu schorzeniach toksycznie działa światło, więc moglibyśmy zaproponować Dagasowi okulary z filtrem chroniące przed promieniowaniem UV. Myślę, że na pewno spowolniłoby to rozwój choroby. Dzięki temu mógłby dłużej malować.
Degas z czasem zaczął odchodzić od malowania; zajął się rzeźbą; dla osoby tracącej wzrok było to prostsze; dotyk wyostrza się u osoby tracącej wzrok, jeden zmysł zastępowany jest innym. Myślę jednak, że za 10-20 lat będzie można skutecznie leczyć chorobę, na którą cierpiał artysta..
Ale gdyby dobrze widział, zapewne nie stworzyłby słynnych Baletnic czy Tancerek?
Prawdopodobnie, gdyby dobrze widział, nie byłby mistrzem uchwycenia ruchu. Pewnego typu rozmazanie obrazu, które powstawało dlatego, że nie wdział ostro, spowodowało, że jego obrazy są unikatowe.
Postacie wyglądają, jakby chciały wyskoczyć z ram i zatańczyć na sali. Gdyby nie tracił wzroku, być może nie byłby aż tak wielkim artystą.
Ale to dotyczy nie tylko Degasa. Gdyby nie to, że Andrea Bocelli miał jaskrę wrodzoną i stracił wzrok w wieku 12 lat, to prawdopodobnie byłby dziś sędzią lub adwokatem. Nie zostałby byłby tak znakomitym śpiewakiem, podziwianym przez cały świat. Nie zaśpiewałby Ave Maria podczas pierwszych w pandemii COVID-19 Świąt Wielkanocnych w katedrze w Mediolanie. To było coś niezwykłego: pusta katedra, organista, niewidomy artysta i jego śpiew.
Dwa lata temu byłem na koncercie w Katowicach dla upamiętnienia czterdziestolecia pacyfikacji kopalni „Wujek”, obserwowałem jak Andrea Bocelli poruszał się po scenie. Na podłodze była litera „T”; stopami wyczuwał, gdzie może podejść, gdzie ma mikrofon. Nie tylko słuch był u niego bardzo ważny, ale również zmysł dotyku.
Gdyby jednak urodził się 20 lat później niż przyszedł na świat, prawdopodobnie by nie stracił wzroku, ponieważ wynaleziono już chirurgiczną metodę leczenia jaskry wrodzonej.
Jednak nie tylko sukces artystyczny czyni go wyjątkowym, ale też siła ducha, z jaką przezwycięża swoje problemy, niezłomna wola i determinacja w realizowaniu życiowej pasji. Pokazuje, że pokonywanie własnej słabości jest możliwe.
Był też malarz, który cierpiał na ślepotę barw.
Wszystko wskazuje na to, że Baccio Bandinelli, XVI-wieczny rzeźbiarz, rysownik, malarz, cierpiał na ślepotę barw; nie była to jednak typowa ślepota tzw. daltonizm. Widział czerwony i zielony, miał kłopot z żółtym, niebieskim. Obrazy Bandinelliego miały dziwne kolory. On uważał, że są perfekcyjne, ale współcześni mu malarze uważali go za kiepskiego artystę, szczególnie Michał Anioł tak o nim mówił. Ktoś jednak w końcu przekonał go, że malarstwo nie jest dla niego najbardziej odpowiednie. Zaczął wykonywać przepiękne rzeźby, które teraz można zobaczyć we Florencji.
Czytaj też:
Jak widzi daltonista? Wyjaśniamy, czym jest ślepota barw
Można malować, nie widząc barw?
Można. Sztuka to szerokie, wieloznaczne pojęcie, które trudno zdefiniować. Jest postrzegana jako forma wyrażania piękna i estetyki, natomiast artysta może eksperymentować. Jeśli nie widzi barw, to może wyrazić piękno np. kontrastami. Są malarze, którzy mają całkowitą ślepotę barw.
Dziś medycyna też nie może jeszcze poradzić sobie z problemem niewidzenia kolorów?
Tak, to nie jest nadal niemożliwe. Za widzenie barw są odpowiedzialne trzy rodzaje fotoreceptorów siatkówki, zwanych czopkami – osobne dla barw czerwonej, zielonej i niebieskiej.
James Maxwell jako pierwszy zaprezentował teorię powstawania widzenia barwnego, on też jako pierwszy wykonał kolorowe zdjęcie w XIX wieku. Nie ma sposobu leczenia widzenia czarno-białego; można tylko w pewien sposób rehabilitować takie osoby, wskazując, gdzie jest jaki kolor, np. przy przechodzeniu przez ulicę, kiedy pali się światło czerwone, a kiedy zielone.
Dziś mógłby Pan jednak pomóc polskiemu dziennikarzowi i pisarzowi – Michałowi Kaziowowi, który stracił jednocześnie wzrok i dwie ręce.
Był żołnierzem, miał 20 lat, kiedy w 1945 roku, już po zakończeniu wojny, rozbrajał w porcie rzecznym we Wrocławiu minę, która wybuchając, zniszczyła mu kończyny górne i oczy.
Był pierwszym na świecie człowiekiem, który nauczył się czytać alfabet Braille’a za pomocą górnej wargi. Dzięki temu skończył studia, zrobił doktorat. Jego życie pokazuje, że pasja, determinacja i zamiłowanie do nauki mogą pokonać największe przeciwności losu i stać się inspiracją dla innych.
Myślę, że dziś jemu moglibyśmy pomóc. Podobnie jak niedawno pomogliśmy Ukraińcowi, który nie widział 30 lat. Wszczepiliśmy mu sztuczną rogówkę.
Taką metodą operowania urazów oczu opracował okulista niemiecki Robert Machemer; dostał on grant Paktu Północnoatlantyckiego na opracowanie metody, którą można byłoby operować żołnierzy po urazach oczu na polu walki. Wcześniej nie potrafiono dostać się do gałki ocznej i tam „wyczyścić” oka od środka, usunąć ciało obce, metal, pocisk, krew. Robert Machemer to zrobił: dziś ta metoda jest znana na świecie, nazywa się witrektomią przez część płaską. Tą metodą można leczyć pacjentów po urazach czy z odwarstwieniem siatkówki. Co ciekawe, ojciec Machamera był okulistą i zginął, walcząc na froncie wschodnim na Ukrainie w 1942 roku.
Czytaj też:
Lekarze wszczepili keratoprotezę niewidomemu pacjentowi. Po 40 latach odzyskał wzrok
Stevie Wonder, gdyby urodził się dziś, to również prawdopodobnie by widział…
Tak. Wonder cierpiał na retinopatię wcześniaczą. Dziś 99 proc. pacjentów z retinopatią wcześniaczą, którzy wymagają leczenia, można wyleczyć. Przyczyną jest zbyt wczesne uszkodzenie naczyń włosowatych siatkówki przez tlen, co w efekcie powoduje powstawanie włóknistych plam, krwawienia i odwarstwienie siatkówki. Dziś każdy wcześniak jest badany, a jeśli to konieczne – także leczony za pomocą lasera lub wstrzyknięć do gałki ocznej leku hamującego powstawanie nowych naczyń krwionośnych.
Gdyby John Milton, poeta angielski, z XVII w., urodził się dziś, to również był nie oślepł. Miewał napady ostrej jaskry, które wtedy były mylone z zaburzeniami psychicznymi, bóle i omamy wzrokowe, dolegliwości gastryczne – nudności i wymioty.
To charakterystyczne dla napadu ostrej jaskry?
Często jest to taki ból, że dochodzi nawet do wymiotów. Jeżeli pojawia się ból głowy, obok źródła światła widać poświatę, są zaburzenia widzenia, nudności i wymioty – to nie jest to napad kamicy czy migreny, tylko może to być napad ostrej jaskry. Von Graefe pod koniec XIX wieku wymyślił metodę leczniczą napadu ostrej jaskry – poprzez wycięcie przypodstawne tęczówki. A w 1970 r. Kerns i Watson wymyślili metodę leczenia jaskry ostrej, obniżającą ciśnienie śródgałkowe.
Skąd u Pana zainteresowanie artystami, którzy tracili wzrok?
Medycyna jest sztuką, jak powtarzał mój mentor prof. Andrzej Szczeklik. Sztuka pozwala rozwijać wrażliwość, a ta jest niezbędna w kontakcie z chorym. Ekspresja piękna, która jest w sztuce, daje możliwość lepszego wykonywania zawodu lekarza.
O tych wyjątkowych artystach opowiadał Pan podczas wykładu, wygłoszonego w Bielsku-Białej, gdzie powstała filia Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. To dla Pana osobiście bardzo ważne miejsce.
Urodziłem się w Bielsku-Białej i tam spędziłem młodość. Zawsze marzyłem, aby powstał tu uniwersytet i udało mi się to marzenie zrealizować: powstała filia Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. Będą tu mogli kształcić się studenci, z których wielu nie byłoby w stanie studiować w dużych miastach, ponieważ nie mogliby się utrzymać. To wspaniała sprawa dla nich, dla całego miasta, dla Podbeskidzia.
Pod względem kształcenia opieramy się o lekarzy z Bielska-Białej, którzy pracują w tamtejszych szpitalach. Będą uczyć studentów, a jednocześnie będą sami się rozwijać, będą też rozwijać naukę. Chciałbym, by tak się stało, ale także, żeby ci studenci pamiętali, że medycyna – podobnie jak malarstwo czy muzyka – jest także sztuką i miejscem spotkania z drugim człowiekiem.
Czytaj też:
Prof. Marek Rękas: Choroby siatkówki, leczenie zaćmy – dla wielu krajów polska okulistyka może być przykłademCzytaj też:
Odczuwasz silny ból oka? Nie lekceważ tego, to może być poważne schorzenie